Zespół wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego

Mózg to narząd, którego otoczenie zbudowane jest z elementów kostnych (czaszka), co powoduje, że nawet niewielki wzrost objętości lub masy wewnątrz czaszki wpływa na wzrost ciśnienia śródczaszkowego i uciska, a w następstwie przemieszcza struktury centralnego układu nerwowego, co upośledza, a wręcz uszkadza najważniejsze dla zachowania funkcji życiowych struktury mózgowia.

Istnieje zależność mówiąca, że suma objętości mózgu, płynu mózgowo-rdzeniowego i krwi wewnątrz czaszki jest stała. Zaburzenie pojawiające się w jednym z tych układów (lub pojawienie się nowej struktury, np. guza) wywołuje poważne konsekwencje i wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki.

Wzmożone ciśnienie śródczaszkowe powstaje w następstwie zwiększenia objętości mózgu lub pojawienia się nowej masy wewnątrzczaszkowej (np. stany chorobowe, takie jak guz mózgu, ropień mózgu, krwiaki i krwotoki, masywny obrzęk mózgu, stany zapalne centralnego układu nerwowego, zawał struktur mózgowia - prowadzą do powstania zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego w mechanizmie powiększenia objętości mózgu).

Kolejne przyczyny mogą być związane z utrudnionym krążeniem płynu mózgowo-rdzeniowego (upośledzony jest wówczas odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego lub powstaje nadmierna ilość płynu - nie jest zachowana równowaga pomiędzy produkcją a absorbcją wydzieliny mózgowo-rdzeniowej, co wiąże się z jego zaleganiem i powoduje wzrost objętości masy wewnątrzczaszkowej). Z tym mechanizmem związane są krwotoki podpajęczynówkowe i zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Wskutek zwiększonego ciśnienia krwi żylnej i nieprawidłowego jej odpływu w wyniku wzrostu objętości krwi w żyłach opony miękkiej i zatokach opony twardej, również dochodzi do zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego. Ten mechanizm związany jest ze stanami zakrzepowymi w zatoce strzałkowej, brakiem pełnej drożności żyły głównej górnej i problemami kardiologicznymi (prawokomorowa niewydolność serca i nadciśnienie płucne).

Objawy zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego

Objawy podwyższonego ciśnienia wewnątrz czaszki narastają z różną prędkością w zależności od przyrostu dodatkowej objętości śródczaszkowej. Różne choroby uwarunkowane są przez inny mechanizm powstawania zmian, stąd nie u wszystkich zespół przebiega jednakowo.

Dominującym objawem zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego jest ból głowy (występuje u 90 proc. chorych), który na początku pojawia się w nocy i nad ranem, z czasem nasila się i występuje niezależnie od pory dnia, pacjenci charakteryzują go jako rozsadzający i nie do zniesienia. Ból głowy występuje zwykle w okolicy potylicznej i czołowej. Zmiana pozycji ciała, kaszel, kichanie, śmiech mogą nasilać ból (jego przyczyną jest napinanie opony twardej, jak również naczyń i nerwów czaszkowych przez zwiększoną objętość struktur wewnątrzczaszkowych).

Wymioty pojawiają się u chorych przede wszystkim w godzinach nasilonego bólu głowy, często nudności nie poprzedzają wymiotów lub są tylko nieznacznie nasilone. Pojawiają się zaburzenia widzenia, pacjenci widzą jakby przez mgłę, zgłaszają ubytki w polu widzenia, a nawet krótkotrwałe napady ślepoty. Od zapalenia nerwu wzrokowego stan taki można odróżnić przez niewystępowanie w początkowej fazie nadciśnienia śródczaszkowego pogorszonej ostrości wzroku.

W badaniu okulistycznym dna oka obserwuje się początkowo przekrwienie żylne, następnie uwidaczniają się cechy zatarcia granic i dochodzi do uwypuklenia się tarczy nerwu wzrokowego z powodu obrzęku, a wokół pojawiają się wybroczyny.

Wraz z postępem zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego dochodzi do zaniku nerwu wzrokowego, który prowadzi do zwężenia pola widzenia i upośledzenia ostrości wzroku, a czasem nawet do zupełnej ślepoty. Opisywane zmiany dna oka nazywane są tarczą zastoinową.

Z innych objawów zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego występują: niedowład lub porażenie nerwu odwodzącego (objawiający się zaburzeniami ruchomości gałki ocznej), napady padaczkowe, zaburzenia świadomości w postaci senności i śpiączki, zwolnienie akcji serca, wraz z progresją choroby tętno staje się szybkie i nieregularne, przejściowo wzrasta ciśnienie tętnicze i pojawiają się zaburzenia oddechu (zwolnienie i pogłębienie oddechu).

U niektórych chorych mogą występować zaburzenia psychiczne w postaci apatii, zobojętnienia, braku inicjatywy i zainteresowań, później pojawiają się zmiany osobowości, otępienie, a nawet stany psychotyczne.

Powikłania przy zespole wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego

Wskutek rozwoju i postępowania zespołu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego dojść może do groźnych powikłań - tzw. wgłobień części mózgu do sąsiednich struktur. Stany te bezpośrednio zagrażają życiu i związane są z dużą śmiertelnością. Szczególne ryzyko dotyczy schorzeń gwałtownie doprowadzających do wzrostu ciśnienia wewnątrz czaszki (np. krwiak pourazowy).

Wgłobienia powodują ucisk przede wszystkim pnia mózgu lub rdzenia przedłużonego. W wyniku tego dochodzi do rozszerzenia i braku reakcji źrenicy na światło wskutek niedowładu nerwu okoruchowego, pojawiają się objawy uszkodzenia dróg piramidowych (niedowłady i odruch Babińskiego), świadomość jest zaburzona, z czasem dochodzi do zatrzymania oddechu. We wgłobieniach obserwuje się również zwolnienie tętna, skrajnie dojść może do ustania krążenia.

Idiopatyczne nadciśnienie śródczaszkowe

Idiopatyczne nadciśnienie śródczaszkowe (dawniej nazywane rzekomym guzem mózgu) rozpoznać można w przypadku niestwierdzenia przyczyny wzrostu ciśnienia śródczaszkowego.

Wraz z postępem wiedzy na temat procesów zachodzących w czaszce w przebiegu różnych chorób i rozwoju nowych metod diagnostycznych wiele stanów nazywanych wcześniej idiopatycznym nadciśnieniem śródczaszkowym obecnie uznawanych jest za przyczyny powodujące powstanie zakrzepów wewnątrzczaszkowych naczyń żylnych, stąd stan taki nie jest już idiopatycznym zespołem. Wyjaśniono również wiele innych patologii leżących u podłoża powstania wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego, dlatego coraz mniej schorzeń nazywanych jest idiopatycznymi.

Mariusz Kłos

Bibliografia

• "Choroby wewnętrzne", Andrzej Szczeklik, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków
• "Prof. dr med. Władysław Jakimowicz Neurologia kliniczna w zarysie Podręcznik dla studentów medycyny", pod red. Mieczysława Goldsztajna, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
• "Neurologia praktyczna", Antoni Prusiński, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

Wątki Zespół wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego
ciśnienie śródczaszkowe guz mózgu ropień mózgu krwiaki krwotoki w mózgu obrzęk mózgu płyn mózgowo-rdzeniowy zapalenie opon mózgowych czaszka ból głowy przekrwienia żylne oka senność śpiączka padaczka rzekomy guz mózgu zespół idiopatyczny