Toczeń polekowy

Toczeń polekowy jest zespołem klinicznym przypominającym tocznia rumieniowatego układowego. Choroba jest wywołana stosowaniem niektórych leków, pojawia się jednak rzadko i dotyczy najczęściej osób około 50. roku życia, nie stwierdza się częstszego występowania zmian u kobiet, tak jak to ma miejsce w schorzeniu niezwiązanym z przyjmowaniem leków, proporcje rozwoju choroby u kobiet i mężczyzn są do siebie zbliżone.

Najczęstszymi preparatami farmakologicznymi wywołującymi toczeń polekowy są: prokainamid, hydralazyna i dihydralazyna, penicylamina, izoniazyd, metyldopa, minocyklina, diltiazem, infliksymab, chlopromazyna i inne. Wachlarz leków jest niezwykle szeroki, schorzenie może dotyczyć bowiem osób leczonych na różne schorzenia (np. nadciśnienie tętnicze, infekcje, choroby serca, czy wymagające tłumienia reakcji układu immunologicznego).

Istnieje również wiele środków farmakologicznych podejrzanych o inicjowanie procesu zmian, ale nie zostało to potwierdzone, zatem są to leki prawdopodobnie wywołujące toczeń polekowy. W powstawaniu nieprawidłowości biorą udział dysfunkcje układu odpornościowego lub reakcje alergiczne.

Objawy tocznia polekowego

Objawy w toczniu polekowym przeważnie pojawiają się nagle. Dominującymi dolegliwościami są bóle mięśni i stawów oraz objawy ogólne (np. złe samopoczucie, zmęczenie, gorączka, bóle głowy, brak apetytu). Najczęstszy lek wywołujący schorzenie – prokainamid, prowadzi do rozwoju zapalenia błon surowiczych (opłucnej, osierdzia lub otrzewnej).

Nieraz toczeń polekowy przebiega ze znacznie nasilonymi zmianami skórnymi. Poza tym objawy są zbliżone do występujących w przebiegu tocznia rumieniowatego układowego. Dotyczyć mogą różnych narządów i układów. W przebiegu choroby dojść może do zajęcia nerek, ośrodkowego układu nerwowego, przewodu pokarmowego, również rozwinąć się mogą niespecyficzne objawy.

W badaniach laboratoryjnych wykonywanych u pacjentów z toczniem polekowym na ogół nie obserwuje się zmian w morfologii krwi, a rzadko dochodzi do nieprawidłowości typowych dla kłębuszkowego zapalenia nerek (przede wszystkim po stosowaniu penicylaminy, hydralazyny lub dihydralazyny).

W surowicy krwi można stwierdzić obecność przeciwciał skierowanych przeciwko histonom u pacjentów zażywających niektóre leki, ale nie jest to objaw charakterystyczny, ponieważ w toczniu rumieniowatym układowym obserwuje się podobne zmiany we krwi, wtedy towarzyszy im z reguły obecność innych przeciwciał skierowanych przeciwko własnym tkankom.

Rozpoznanie tocznia polekowego

Podstawą rozpoznania tocznia polekowego jest stwierdzenie występowania objawów klinicznych z dodatnim wywiadem w kierunku przyjmowania preparatów farmakologicznych, które mogą wywołać zmiany toczniowe.

Istotną kwestią jest fakt, że spora liczba leków może doprowadzić do rozwoju schorzenia, dlatego oprócz najczęstszych, uwzględnić należy także inne preparaty farmakologiczne przyjmowane przez chorego.

Potwierdzeniem rozpoznania tocznia polekowyjest cofnięcie się zmian chorobowych, co następuje u większości, po odstawieniu podejrzewanego o wywołanie tocznia leku. Ważnego znaczenia nie mają nieprawidłowości badań pomocniczych, ponieważ często nie stwierdza się żadnych zmian, a jeżeli występują to nie mają cech typowych dla tocznia polekowego.

W różnicowaniu należy brać pod uwagę toczeń rumieniowaty układowy o charakterze pierwotnym, pojawiający się niezależnie od przyjmowanych leków oraz inne choroby tkanki łącznej, przebiegające z podobnymi objawami klinicznymi i laboratoryjnymi.

Leczenie tocznia polekowego

Podstawą terapii tocznia indukowanego lekami jest odstawienie preparatów farmakologicznych wywołujących chorobę, albo co do których istnieją podejrzenia o takie działanie.

W większości przypadków po kilku dniach dochodzi do całkowitego ustąpienia objawów bez pozostawienia trwałych zmian w organizmie. Niekiedy istnieją wskazania do zastosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych lub preparatu podawanego w leczeniu malarii (chlorochiny).

Jeżeli rozwiną się nieprawidłowości w obrębie błon surowiczych, w celu wyeliminowania procesu zapalnego wskazane jest podawanie glikosteroidów.

Mariusz Kłos

Bibliografia
  • "Choroby wewnętrzne", Andrzej Szczeklik, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków
  • "Medycyna wewnętrzna", Gerd Herold i współautorzy, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa