Ostry zespół antycholinergiczny

Ostry zespół antycholinergiczny jest zespołem objawów chorobowych, związanych z upośledzeniem działania acetylocholiny na receptor muskarynowy, za pomocą którego w warunkach prawidłowych acetylocholina spełnia swoją biologiczną rolę.

Do najczęstszych przyczyn wystąpienia zespołu antycholinergicznego należą zatrucia roślinami, które zawierają tzw. alkaloidy o działaniu przeciwcholinergicznym (np. pokrzyk wilcza jagoda, bielunie ozdobne, mrzechlina, bieluń dziędzierzawa, lulek czarny, czy psianka).

Poza tym przyjęcie wyższych dawek leków, takich jak atropina, skopolamina, czy hioscyna, wywołuje rozwój objawów antycholinergicznych. Również preparaty o działaniu przeciwhistaminowym, czy cholinolitycznym (stosowane np. w chorobie Parkinsona), rozszerzającym źrenice (porażającym akomodację) i pochodne fenotiazyny wywołać mogą ostry zespół antycholinergiczny.

Objawy ostrego zespołu antycholinergicznego

Ze strony ośrodkowego układu nerwowego pojawiają się przede wszystkim omamy, splątanie, pobudzenie psychoruchowe (czasem niezwykle silne, stanowiące niebezpieczeństwo dla samego pacjenta lub jego otoczenia). W przebiegu zespołu antycholinergicznego wystąpić może śpiączka (rzadko przebiegająca z drgawkami).

Z objawów obwodowych ostrego zespołu antycholinergicznego najczęściej pojawiają się: rozszerzenie źrenic, częstoskurcz, rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych, suchość w obrębie skóry i błon śluzowych. Ponadto dochodzi do znacznego wzrostu podstawowej temperatury ciała, porażeniu ulega perystaltyka jelit, dochodzi do zastoju moczu.

Rozpoznanie ostrego zespołu antycholinergicznego

Rozpoznanie ostrego zespołu antycholinergicznego ustala się w oparciu o wystąpienie typowych objawów ze strony ośrodkowego układu nerwowego i symptomów obwodowych. Badania laboratoryjne nie są powszechnie wykorzystywane, ponieważ nie udaje się wykryć żadnych substancji o działaniu antycholinergicznym, zarówno we krwi, jak i w moczu.

W różnicowaniu ostrego zespołu antycholinergicznego należy brać pod uwagę schorzenia psychiczne, zatrucia lekami pobudzającymi współczulny układ nerwowy lub środkami halucynogennymi. Ponadto podobne objawy kliniczne obserwuje się w alkoholowym zespole abstynencyjnym, w tym również w majaczeniu alkoholowym.

W razie wątpliwości diagnostycznych podaje się dożylnie fizostygminę, ustąpienie dolegliwości o charakterze całkowitym lub częściowym potwierdza rozpoznanie ostrego zespołu antycholinergicznego.

Leczenie ostrego zespołu antycholinergicznego

Postępowanie w ostrym zespole antycholinergicznym ma charakter objawowy. Konieczne jest zabezpieczenie chorego przed urazem lub wyrządzeniem szkody sobie albo osobom znajdującym się w najbliższym otoczeniu (działanie zabezpieczające jest niezbędne z powodu występowania gwałtownego pobudzenia psychoruchowego). Czasem konieczne jest obezwładnienie fizyczne lub farmakologiczne pacjenta z ostrym zespołem antycholinergicznym. Z preparatów podaje się w tym celu wysokie dawki leków uspokajających.

Wyjątkowo niezbędna jest intubacja dotchawicza i mechaniczna wentylacja płuc. W cięższych stanach konieczne jest monitorowanie czynności serca, ciśnienia tętniczego krwi i objętości wydalanego moczu, aby nie przeoczyć jego zatrzymania, co jest groźnym powikłaniem ostrego zespołu antycholinergicznego.

Z preparatów farmakologicznych zastosowanie znalazł diazepam (podawany dożylnie, a jeśli nie jest to możliwe, domięśniowo wstrzyknąć należy midazolam) i fizostygmina. Ostatni lek stanowi swoistą odtrutkę, ale jego podawanie wiąże się z możliwością rozwoju działań niepożądanych.

Fizostygminę należy stosować, jeśli pobudzenie psychiczne lub objawy psychotyczne są znacznie nasilone i nie dają się opanować innymi sposobami. Ponadto wskazaniem do zastosowania tego środka farmakologicznego jest występowanie ciężkich objawów ośrodkowych lub obwodowych oraz kiedy nie stwierdza się w wywiadzie napadów drgawkowych.

Rokowanie w ostrym zespole antycholinergicznym

Rokowanie w ostrym zespole antycholinergicznym zależy przede wszystkim od stopnia nasilenia objawów chorobowych oraz od ilości i czasu, w jakim zostały spożyte trujące substancje. Jeśli rozpoznanie ustalono szybko, a leczenie wdrożono odpowiednio wcześnie, rokowanie w ostrym zespole antycholinergicznym jest pomyślne. Często podanie fizostygminy wiąże się z natychmiastową i całkowitą poprawą stanu klinicznego pacjenta.

Prognoza, co do wyleczenia ostrego zespołu antycholinergicznego jest gorsza, w razie wystąpienia powikłań w przebiegu ostrego zespołu antycholinergicznego, np. rabdomiolizy (rozpadu włókien mięśni poprzecznie prążkowanych), zaostrzenia jaskry z wąskim kątem przesączania, czy zatrzymania oddawania moczu (powikłanie to szczególnie dotyczy mężczyzn z łagodnym rozrostem gruczołu krokowego).

Mariusz Kłos

Bibliografia
  • "Choroby wewnętrzne", Andrzej Szczeklik, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków