Hirsutyzm i wirylizacja

Hirsutyzm i wirylizacja są stanami spowodowanymi obecnością większych ilości androgenów w organizmie. Hirsutyzm polega na wystąpieniu nadmiernego wzrostu włosów u kobiet w nietypowych miejscach (warga górna, klatka piersiowa, wewnętrzne powierzchnie ud, plecy i brzuch), co jest wywołane nadmiarem androgenów lub stosowaniem leków o działaniu androgennym.

Hipertrichosis jest pojęciem oznaczającym również nadmierne owłosienie, ale pojawiające się na dowolnej części ciała i niebędące konsekwencją zwiększonych stężeń androgenów w organizmie. Najczęściej obserwowane jest po podawaniu niektórych leków (fenytoiny, penicylamina, diazoksydu, minoksydylu, cyklosporyny). Pojawia się również u kobiet z niedoczynnością tarczycy, jadłowstrętem psychicznym, porfirią lub zapaleniem skórno-mięśniowym.

Wirylizacja jest zespołem objawów rozwijających się u kobiet, a wywołanych wyraźniejszym nadmiarem androgenów w organizmie. Poza hirsutyzmem objawia się powiększeniem łechtaczki, zmniejszeniem piersi i macicy, obniżeniem głosu, zwiększeniem masy mięśniowej, trądzikiem i łysieniem typu męskiego (łysienie rozpoczynające się od kątów skroniowych i widoczne również na czubku głowy).

Przyczyny powstawania hirsutyzmu i wirylizacji

Hirsutyzm i wirylizacja mogą pojawiać się w przebiegu schorzeń jajników (np. w zespole policystycznych jajników lub w guzie wirylizującym jajnika, który wydziela androgeny).

Ponadto choroby nadnerczy mogą skutkować wystąpieniem objawów wirylizacji (np. guz nadnerczy produkujący androgeny, zespół Cushinga, wrodzony przerost nadnerczy). Poza tym stany przebiegające z wysokimi stężeniami prolaktyny (hiperprolaktynemią), np. długotrwały stres, przewlekły wysiłek fizyczny, jadłowstręt psychiczny, czy guzy produkujące prolaktynę, skutkować mogą pojawieniem się hirsutyzmu.

Stosowane leki, np. danazol, androgeny, steroidy anaboliczne, czy doustne środki antykoncepcyjne z androgennym progestagenem, również mogą wpłynąć na powstanie charakterystycznych zmian w organizmie. Inną przyczyną pojawienia się hirsutyzmu jest zespół oporności na insulinę. W części przypadków nie udaje się wykazać żadnego czynnika, który jest odpowiedzialny za wystąpienie hirsutyzmu, czy wirylizacji.

Objawy hirsutyzmu i wirylizacji

W zależności od wieku i płci obserwuje się różną manifestację kliniczną nadmiaru androgenów w organizmie. W okresie przedpokwitaniowym u chłopców dochodzi do powiększenia narządów płciowych i przyrostu masy mięśniowej, u dziewczynek natomiast stwierdza się hirsutyzm, powiększenie łechtaczki i trądzik.

Ponadto w okresie przed dojrzewaniem płciowym, dochodzi u obu płci do zahamowania wzrastania. W okresie pokwitania u dziewczynek nie pojawia się miesiączka, występują natomiast objawy wirylizacji.

U dorosłych kobiet obserwowanymi objawami nadmiaru androgenów, oprócz hirsutyzmu i wirylizacji, są zaburzenia miesiączkowania, a także bezpłodność. U mężczyzn natomiast może dojść do zahamowania wydzielania gonadotropin, zmniejszenia uwalniania testosteronu i upośledzenia wytwarzania nasienia, co związane jest z zaburzoną płodnością.

Wirylizacja, nagłe pojawienie się i szybkie nasilenie hirsutyzmu oraz rozwój owłosienia w różnych okolicach ciała, mogą wskazywać na guz jajnika lub nadnerczy, który może okazać się nowotworem złośliwym.

Rozpoznanie hirsutyzmu i wirylizacji

Wstępne ustalenie rozpoznania hirsutyzmu i wirylizacji jest możliwe na podstawie obserwowanych objawów klinicznych. Rozmieszczenie i nasilenie owłosienia są wskaźnikiem stopnia nadmiaru androgenów. Opracowano półilościową skalę punktową, która pomocna jest przy określaniu zaawansowania hirsutyzmu, ocenia ona wszystkie okolice ciała zależne od androgenów.

W procesie diagnostycznym hirsutyzmu i wirylizacji istotne znaczenie mają badania laboratoryjne gospodarki hormonalnej. Konieczne jest oznaczenie testosteronu, DHEA-S i prolaktyny. W razie wyraźnego podwyższenia ostatniej substancji należy wykonać rezonans magnetyczny i potwierdzić, bądź wykluczyć obecność gruczolaka przysadki. Również w stanach hiperprolaktynemii (podwyższonego stężenia prolaktyny) wykonuje się test czynnościowy z metoklopramidem.

W razie wykazania wysokich stężeń testosteronu i DHEA-S zasadne jest wykonanie tomografii komputerowej nadnercza i jajników, w celu wykrycia ewentualnych guzów przyczyniających się do wystąpienia hirsutyzmu i wirylizacji. Ponadto w procesie diagnostycznym zastosowanie zanlazł test czynnościowy hamowania deksametazonem, w zależności od jego wyników można spodziewać się różnych przyczyn obserwowanych objawów.

Leczenie hirsutyzmu i wirylizacji

W zależności od przyczyny występowania hirsutyzmu i wirylizacji, podejmowane są różne metody terapii. W guzach jajnika lub nadnercza podstawowe znaczenie ma ich chirurgiczne usunięcie, we wrodzonym przeroście nadnerczy podaje się glikokortykosteroidy i preparaty o działaniu antyandrogennym.

Hirsutyzm polekowy wymaga odstawienia leku wywołującego nieprawidłowości w zakresie owłosienia. Jeżeli nie udaje się wykazać przyczyny choroby leczenie ma jedynie charakter objawowy, należy mechanicznie usuwać owłosienie (również w innych postaciach podejmowane są takie działania ze względów kosmetycznych).

Mariusz Kłos

Bibliografia
  • "Choroby wewnętrzne", Andrzej Szczeklik, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków
  • "Położnictwo i ginekologia", red. nauk. Grzegorz H. Bręborowicz, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa